Haramilerin Saltanatına Karşı Sıkılmış Yumruk: Vedat Türkali

Levent Turhan Gümüş

14 Mayıs 2020
Haramilerin Saltanatına Karşı Sıkılmış Yumruk: Vedat Türkali

Ölüm yaşayanlara çok şey öğretir” diye yazar “Hücreye Mektup” şiirinde Vedat Türkali ve ekler: “Seni çocuklarımı sevmek kadar kadınım / Ölüm bana da kavgayı öğretti”

Vedat Türkali bir komünist olarak yaşadı, bir komünist olarak öldü. 

Haramilerin bir gün karanlıkta yolunu keseceklerini bilerek girdi kavgaya. Mal mülk peşinde koşmadı. Derdi tasası çocukların yüzüne utanç duymadan bakabilmek, onlara “namuslu bir dünya bırakabilmek”ti.

Sanat eserinin “insanoğluna yaraşır bir haysiyet taşıması” gerektiğine inandı hep. Hayatla olan ilişkisini toplumsal gerçekleri hikâye etmek üzerinden kurdu. Sansür ve baskı, peşini hiç bırakmadı. Hayatının hiçbir döneminde kendisini özgür hissetmedi ama hep umutla baktı hayata. Bellekte kalacak olanı dert edindi; kendini bellekte yer edindirme uğraşına adadı. Neyi yaparsa yapsın “bir komünist işini iyi yapmalıydı”; roman yazarken de sinema için senaryo kurgularken de bu anlayışa uygun bir şekilde davrandı, bahane üretmedi, baharı getirmek için çok çalışanlardan oldu.

Okurun başta Bir Gün Tek Başına başta olmak üzere, Mavi Karanlık, Yeşilçam Dedikleri Türkiye, Tek Kişilik Ölüm, Güven, Yalancı Tanıklar Kahvesi, Kayıp Romanlar, Bitti Bitti Bitmedi romanlarıyla tanıdığı Vedat Türkali, aynı zamanda iyi bir senarist, iyi bir oyun yazarı ve şiirin güzelden önce haklının, doğrunun peşinden koşması gerektiğini savunan bir şairdi.

Kendisini “ozanlıkta hiçbir savı olmayan bir şiir tutkulusu” olarak nitelemesinden midir bilinmez, Vedat Türkali’nin şairliğinin keşfedilmesi, “İstanbul” şiirinin Grup Baran’lı yıllarında Onur Akın tarafından bestelenmesi sonrasındadır.

Türkali, 1944'te, dostlardan ve kavgasının şehri İstanbul’dan uzakta, Akşehir’de asker öğretmenken yazar, özgün adıyla “İstanbul”, bestelendikten sonraysa “Bekle Bizi İstanbul” olarak sol kamuoyunca sahiplenilen şiirini.

Sis” şairine ithafla başlar şiir: İktidar, bir avuç vurguncu müteahhit-toprak ağasının emrindedir. Aydınlanmacı öğretmen, esnaf, köylü, Cibali’nin tütün işçisi, sesini yükselten herkes “komünist” yaftası vurularak kovuşturmaya uğramakta, tutuklanmaktadır. Haramiler kesmiştir sokak başlarını. “Polisin kırbacı, cellatın ipi, spikerin çenesi ve baskı makinesi”, her şey haramilerin elindedir. Şehrin karanlık mahzenlerinde, yani zindanlarında yatan can yoldaşlar vardır; “bir kadın yoldaş, bir kardeş karısı” uzakta, tipi altında.

Şiir, elden ele yayılır, Arif Damar İşçi Sendikaları toplantısında okur şiiri. (1) Ahmet Arif ve kuşağının bazı şairleri bu imzasız şiirden çok etkilenir. Türkali’nin akışkan fırça darbeleriyle resmettiği İstanbul silueti, keskin sınıfsal karşıtlığı, kimin neyi beklemesi gerektiğini netlikle ifade eden sözleri ve haramilerin saltanatının yıkılacağını, o günlerin mutlaka geleceğine işaret eden "bekle bizi" vurgusuyla umudun şiiri olarak direnenlerin hafızasına kazınır.

Vedat Türkali’nin şiirlerinin ayırt edici özelliği hakikattir. Her biri, yazarın kendi deyişiyle, “karanlık bir dönemde devrimci savaş sürdürmüş kişilerin duyarlıklarını” içinde taşır. Ağır baskı koşullarında çoğu cezaevinde yazılmış her bir şiirde ülkenin içinden geçtiği durumu gözlemlemek mümkündür.

Yıl 1951’dir. İktidar değişmiş ama yeminli komünizm düşmanlarının sola, devrimci düşünceye karşı yaklaşımları değişmemiştir. Gördükleri, anlatılanlar görmezden duymazdan gelinecek şeyler değildir. İlerici devrimci aydınlar üzerindeki baskı yoğunlaşmış, TKP yeraltına çekilmiştir. Türkali, karısı Merih ve Ermeni arkadaşı Haig (Hayk) Açıkgöz ile birlikte bir gizli hücre oluşturur. (2)  Faaliyetleri uzun erimli olmaz, bir süre sonra tutuklanırlar. Vedat Türkali Harbiye’de iki numaralı koğuşta, karısı Merih hücrede, çocuklarsa evdedir. “Hücreye Mektup” şiirini yazar. Bunu, işkenceleriyle ünlü Sansaryan Han’ı anlattığı “1951-1954'ten Notlar Şiiri” izler. Dönemin işkencecileri, gestapocu Ahmet Demir’ler, Parmaksız Hamdi’ler; yoldaş Hasan Basri’yi pencereden atan cellatlar; tabutluklar, hücreler, falaka tanık olunan, yaşanan şiddetin asli unsurları olarak şiirdeki yerlerini alırlar. Ne insan sesi vardır ne de insan yüzü; güvercin çığırışları derinlere çekilmiş, çatana, tren sesine dayaktan dönenlerin iniltisi eşlik etmektedir. Ama bu arada tarihin şaşmaz akışı da devam etmektedir. Yerin altından uğultular gelmektedir. Bu her geçen gün yakınlaşan kurtuluşun sesidir. Bir yolunu bulup şiiri dışarıya yollar. Sonrasında şiirin okuyanlarda coşku ve heyecandan ziyade ürkü uyandırmış olduğunu öğrenecektir. Siyasal baskı kurmak için uygulanan şiddet korkutucudur.

Yargılandığı dava 1954’te karara bağlanır. 1951’den beri yatmaktadır zaten. Dokuz yıl verirler. Orhaniye, Adana ve Sultanahmet Cezaevlerinde yedi yıl yattıktan sonra koşullu olarak serbest bırakılır. 1958 yılında Cumhuriyet gazetesinde musahhih olarak işe başlar. Anlaşamaz, bir süre sonra ayrılır. Kısa bir yayıncılık serüveninin ardından senaryolar yazmaya başlar. 27 Mayıs’ın görece özgür ortamında yazsa da tarihsel gericilik önüne dikilir. Senaryosunu yazdığı Karanlıkta Uyananlar filminin yönetmeni Ertem Göreç hiç ilgisi olmadığı halde komünist zannıyla saldırıya uğrar.

Türkali, yurdundan ümidini kesecek adamlardan değildir. Yazmaya devam eder. O bir yazardır ve “devrim için gerekli olduğuna inandığı şeyi açık seçik söylemekle” yükümlüdür. Oradan bakar hayata, bir yazı adamı olarak edebiyatla olan ilişkisini oradan kurar. Örgütlü, gerçekten ileri, sınıfsal bir kavganın sanat sorumlusu olarak gördüğü Nâzım’a öykünür, bunu açıkça söyler de: “Önce her şey Nâzım Hikmet’ti.” (3)

Tanışmayı çok istemesine rağmen hiç karşılaşmazlar; ne dışarıda ne de “mahsus mahal”de. Yıllar sonra kendi vefasının izini sürerken yolları kesişir yeniden. Yurtdışında bir veda akşamında, son romanı Bitti Bitti Bitmedi’yi ithaf ettiği eski hücre arkadaşı, işkencede sır vermeyen yoldaşı Ermeni doktor Haig Açıkgöz, kendisine bir gömlek uzatır. “Al” der, “Nâzım’ın gömleği; bana vermişti, bundan sonra senindir.”

Türkali, Nâzım'ın Haig’e, Haig’in de kendisine verdiği gömleği kutsal bir emanet gibi, bir sadakat, korunması gereken bir anı, bir hak ediş nişanesi olarak yıllarca taşıyacak, sadece doğum günlerinde ve yeni bir kitabı bitirdiğinde giyecektir. (4)

Ölüm yaşayanlara çok şey öğretir” diye yazar “Hücreye Mektup” şiirinde Vedat Türkali ve ekler: “Seni çocuklarımı sevmek kadar kadınım / Ölüm bana da kavgayı öğretti”.

Ölümünden bir süre önce kendisiyle yapılan bir söyleşide “hâlâ komünist” olduğunu söylemesi düşüyor aklıma ve olasılıkla aynı söyleşide çekilmiş, sağ yumruğunu havaya kaldırmış fotoğrafı.

“Bekle bizi İstanbul” dizelerinin, “kavgamızın şehri”nin şairi, zulme karşı mazlumun yanında durmuş bir büyük yazar, Nâzım’ın gömleğini onurla taşımış bir komünistti.

Vedat Türkali’den bize kalan şey budur; budur onu bizim kılan çıplak hakikat!

--------------------------------------------- 

Vedat Türkali, 13 Mayıs 1919'da Samsun'da doğdu. Soma faciasıyla/katliamıyla aynı güne denk geldiği için doğum gününün ölene kadar bir gün sonra kutlanmasını istedi.

DİPNOTLAR

(1) Bekle Bizi İstanbul, Vedat Türkali, Ayrıntı Yayınları, Şubat 2016

(2) Komünist, Vedat Türkali, Ayrıntı Yayınları, 2. Basım, Aralık 2018

(3) Barış, 1 Temmuz 1950, Sayı 6.

(4) Yazar, ilk kez 2004 yılında Melek sinemasında gerçekleştirilen “Vedat Türkali ‘85 Yaşında” etkinliğinde giyer gömleği ve kamuoyu bu vesileyle Nazım’ın gömleğinin hikayesinden haberdar olur.

Yazarın Dİğer Yazıları

  1. Ay Çıkınca Ölüm Susar!
    Yaz biterken bir k?z?l gül daha soldu. Üzgünüz. Oysa öfkeli olmam?z gerekirdi. Bir Sisyphos yazg?s? gibi kendini tekrarlayarak dü?tü topra?a en dire?ken olanlar?m?z. Yaz ba??yd?. Haziran’da ölmek zordu. Genç zamanlard?.…
  2. Esas Hadise O Kiraz Ağaçları*
    ''Yolumuzu ayırdıklarımızdandı Mihri Belli. Çok sonra, kendi hikâyemizin ve onun hikâyesinin aslında aynı "kiraz zamanı"na adanmış hayatları içerdiğini anladığımızda Mihri Belli yetmişli yaşlarındaydı, bizse otuzlu yaşlarımızda'' Düş bekleyene gelmez, ona…
  3. Katları Düşerken
    Katları Düşerken
    3 Temmuz 2020
    Muktedir her ne istiyorsa onu söyleme mecburiyetinin hükümran oldu?u bir distopya ülkesi bu ülke art?k. Söz yasak. Dislike yasak. Maskesiz dola?mak yasak... Nefes alam?yoruz... ?talyan yazar Dino Buzzati, “Yedi Kat” adl?…
  4. Haziran’da Bir Fidan: Berkin Elvan*
     Berkin Elvan’ın bir gaz fişeği ile vurulmasının üzerinden yedi yıl geçti. Adalet tecelli etmedi. Katili halâ aramızda. Berkin’den sonra naaşı günlerce buzdolabında bekletilen, koyun otlatırken öldürülen, üzerinden panzer geçirilen başka…
  5. Bir İktidar Aracı ve Muhalefet İmkânı Olarak Futbol-1
    Simgeler, semboller önemlidir. Futbol, içinde çokça simge bar?nd?ran toplumsal bir aynad?r. Sesi k?s?lm??, muhalefet etme araçlar? elinden al?nm?? bir toplum, farkl? bir taraftar profiliyle kendisini futbol üzerinden pekala ifade edebilir.…
  6. Siyasette ve Gündelik Hayatta
    Siyaset ve gündelik hayat?n "yeni normal" i genel bir kapatma, yal?tma, varl??? sürekli hissettirilen bir dü?man, muhtelif vaka tekrarlar?yla unutulmas?na izin verilmeyen bir tehdit ve her an ba??ma bir ?ey…
  7. Fotoğrafın ve Şiddetin Dili: Siyahi İsyan ve Gezi
    ''Yan yanalar. Bir tür yazgı birliği. “Nefes alamıyorum” diyerek ölen Floyd’un fotoğrafı, son sözleri “Vurmayın, öldüm!” olan Ali İsmail’le, Kemal Kurkut’la, Dilek Doğan’la, Berkin’le, Gezi’nin güzel yüzlü çocuklarıyla buluşuyor'' George Floyd. Yeryüzünün lanetlilerinden. Siyah. Irkçı…
  8. Çiğdem koyduk çocukların adını
    Devrimle Çiğdem yer değiştiriyor. Hatırlıyorum: Çiğdem koymuştuk çocukların adını. Çünkü Çiğdem, düşlerimizin devrime değdiği bir evvel zamandı. Şişli Meydanı’nda üç kız biri çiğdem biri nergis vuruldular güpegündüz sorarlar bir gün sorarlar……

ANALİZ

ANALİZFaşizm ve İç Savaş

Faşizm ve İç SavaşErdoğan- Bahçeli ikilisinin ya da Cumhur ittifakının ülkede iç savaşı da göze…